بحرالعلوم لکهنویبحرالعلوم لکهنوی، ابوالعیّاش عبدالعلی محمدبن نظام الدین محمدبن قطب الدین انصاری لکهنوی ملقب به بحرالعلوم، متکلم بزرگ حنفی مذهبِ هند در قرن دوازدهم است. ۱ - نسب بحرالعلوم لکهنویپدر بحرالعلوم لکهنوی، ملا نظام الدین از خانواده های «فرنگی محلِ» لکهنو و پایه گذار «درسِ نظامی» بود. نسب وی را به خواجه عبداللّه انصاری می‌رسانند، یکی از بازماندگان خواجه به نام شیخ علاءالدین (نیای بحرالعلوم با ده واسطه) از هرات به هند آمده بوده و مدفنش امروزه در پَرْناوَه (میان مِتهرا و دهلی) است. نسل بعد از او در شهر سِهالی، در نزدیکی لکهنو، اقامت گزیدند. خانواده آن‌ها در عهد اورنگ زیب به فرنگی محل نقل مکان کردند. [۱]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۱۶۸، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳، چاپ محمد ایوب قادری، کراچی ۱۹۶۱.
[۲]
مجله ندوه العلماء (آوریل ـ ژوئن ۱۹۰۷).
جدش ملا قطب الدین (متوفی ۱۱۰۳) و پدرش (متوفی ۱۱۶۱) هردو از عالمان نامداری بودند که موجب شهرت خانواده خود در هند شدند.
۲ - زندگی نامه بحرالعلومبحرالعلوم در ۱۱۴۴ در لکهنو به دنیا آمد. نزد پدرش تحصیل کرد و در هفده سالگی دوره تحصیلاتِ اسلامی را نزد او به پایان برد (سلسله تلمّذ وی از طریق پدر به جلال الدین دوانی و دیگر علمای ایران می‌رسد). پس از مرگ پدر، نزد کمال الدین سَهالَویِ فتحپوری (متوفی ۱۱۷۵)، شاگرد پدرش، به تحصیل ادامه داد و مدتی بعد کار تعلیم و تألیف را در لکهنو آغاز کرد، (در پی حادثه و سوء تفاهمی که منجر به رنجش شیعیان اوده شد) [۳]
محمدرضا انصاری، بانی درس نظامیه، ج۱، ص۱۵۰، لکهنو ۱۹۷۳.
لکهنو را ترک کرد و به شاه‌جهانپور رفت و بیست سال در آن‌جا اقامت گزید، سپس به رامپور رفت [۴]
نجم الغنی، اخبارالصنادید، ج۱، ص۵۹۶، لکهنو ۱۹۱۸.
[۵]
نجم الغنی، اخبارالصنادید، ج۱، ص۶۰۰، لکهنو ۱۹۱۸.
و چهارسال هم در آن‌جا ماند. پس از آن، منشی صدرالدین بَردوانی از او دعوت کرد که به مدرسه بهار (بنگال) برود؛ و سپس به دعوت نوّاب والاجاه محمدعلی خان کَرْناتَکی (متوفی ۱۲۱۰)، به همراه ۶۰۰ تن از «رجال علم»، به مَدْرس رفت. نواب لقب «مَلک العلما» را به او اعطا کرد، برایش مدرسه ای ساخت و برای او و همراهان و شاگردانش وظیفه مقرر کرد. جانشینان نواب، تا پایان حکومت والاجاهیان و استقرار سلطه انگلیس در مدرس، همان عنایت را درحق وی مبذول می‌داشتند و حقوق ماهانه او و دیگر مدرّسان و طلاّ ب مدرسه را همچنان می‌پرداختند. بحرالعلوم در ۱۲ رجب ۱۲۲۵ در مدرس درگذشت و درهمانجا، کنار مسجد والاجاهیان، مدفون شد. [۶]
الطاف الرحمان، احوالِ علمای فرنگی محل، ج۱، ص۶۴ و بعد، بی جا، ۱۹۰۷.
[۷]
فقیر محمد جهلمی ، حدائق الحنفیّه ، ص ۴۶۷، لکهنو ۱۸۹۱.
۳ - اعطای لقب بحرالعلوم به لکهنویلقب بحرالعلوم را والاجاه به وی داد، این قول معروف است، اما الطاف الرحمان [۸]
الطاف الرحمان، احوالِ علمای فرنگی محل، بی جا، ۱۹۰۷.
اعطاکننده این لقب را، شاه ولی اللّه (عبدالعزیز) دهلوی می‌داند. لقب ملک العلما بیش‌تر در شمال هند معروف است و لقب بحرالعلوم در جنوب.
۴ - شخصیت علمی بحرالعلومبحرالعلوم در فقه و اصول و حکمت متخصص بود. پدرش علوم دینی و عرفان را به او آموخته بود [۹]
الطاف الرحمان ، احوالِ علمای فرنگی محل ، بی جا، ۱۹۰۷.
و عملاً او را به شاخه ای از طریقه قادریه، منشعب از شاه عبدالرزاق بانْسَوی، وارد کرده بود. بحرالعلوم به مکتب عرفانی ابن عربی وابسته بود و به بیانات شیخ، چنانکه در فصوص و فتوحات آمده است، ایمان کامل داشت. در واقع هدفش از تألیف شرح مثنوی مولوی رومی توضیح اسرار مثنوی در پرتو آرای ابن عربی است. [۱۰]
رجوع کنید به مقدمه عربی شرح مثنوی.
علاوه براین شرحی نیز بر بخشی از فصوص (یعنی «الفصّ النُّوحی») نوشته است. وی در بستر مرگ اظهار داشت که در آن لحظه نیز حقیقتِ تعالیم شیخ را دریافته است. [۱۱]
ولی اللّه فرنگی محلّی ، الاغصان الاربعه للشجره الطیّبه در احوال علمای فرنگی محل کمالاً و نَسَباً و علماً ، گ ۵۰ ـ۵۳، نسخه خطی ( کتابخانه ) ندوه (لکهنو).
قسمت اعظم عمرش را به تعلیم و تألیف گذراند و به سبب وسعت دانش و بصیرت انتقادی، برهمه معاصران برتری یافت و در ایشان تأثیر عمیقی به جای گذاشت.
۵ - آثار بحرالعلومآثار بحرالعلوم، عمدتاً شرح و تحشیه متون (آثار علمای ایران)، به عربی و فارسی است. بعضی از مهمترین تألیفاتش عبارت‌اند از: ۵.۱ - فلسفه و منطقشرح سُلَّم العلوم (سُلَّم کتابی است در منطق از محب اللّه بِهاری، متوفی ۱۱۱۹)، دهلی ۱۸۹۱؛ التعلیقات (یا مِنهیّه) علی شرح سلّم العلوم؛ الحاشیه علی الحاشیه الزاهدیه الجلالیه (که از میر زاهد هروی به شرح جلال الدین دوانی بر تهذیب المنطق تفتازانی در منطق است)، لکهنو ۱۸۷۲؛ الحاشیه علی الحاشیه الزّاهدیه القطبیّه (که حاشیه بر رساله قطب الدین رازی در تصور و تصدیق است)، دهلی ۱۲۹۳؛ الحاشیه علی الصدرا (حاشیه بر شرح ملاصدرای شیرازی بر هدایه الحکمه ابهری)، لکهنو ۱۸۴۶؛ تعلیقات علی الافق المُبین (از میرداماد)؛ العُجاله النّافِعه؛ ۵.۲ - کلامرساله التوحید الکافیه للصوفی المتقی به فارسی [۱۲]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۱۲۳، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳، چاپ محمد ایوب قادری، کراچی ۱۹۶۱.
قاموس المشاهیر، ذیل «عبدالعلی»؛ الحاشیه علی الحاشیه الزاهدیه علی الامورالعامه (حاشیه بر شرح سید شریف جرجانی بر مواقف قاضی عضد ایجی)؛ الحاشیه علی شرح العقائد الدّوانی؛ شرح مقامات المبادی؛ (دو حاشیه دیگر بر حاشیه زاهدیه بر شرح مواقف) [۱۳]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۱۲۳، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳، چاپ محمد ایوب قادری، کراچی ۱۹۶۱.
۵.۳ - اصول فقهفَواتِحُ الرحموت در شرحِ مسلّم الثبوتِ محب اللّه بهاری؛ رساله الارکان الاربعه؛ تَنْویرالمنار، شرح المنار به فارسی؛ تکمله شرحِ تحریر (تکمله بر شرحی که پدرش بر تحریرالاصول کمال الدین ابن هُمام نوشته)؛ شرح فقه اکبر [۱۴]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۱۲۳، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳، چاپ محمد ایوب قادری، کراچی ۱۹۶۱.
۵.۴ - دیگر آثاردر حدیث رساله فی تقسیم الحدیث؛ در ریاضیات شرح المِجَسطی و در نحو عربی هدایه الصرف فارسی که چاپ شده است. ۶ - فهرست منابع(۱) الطاف الرحمان، احوالِ علمای فرنگی محل، بی جا، ۱۹۰۷. (۲) محمدرضا انصاری، بانی درس نظامیه، لکهنو ۱۹۷۳. (۳) عبدالاول جونپوری، مفید المفتی، لکهنو ۱۳۲۶/۱۹۰۸، ص ۱۳۵ و بعد. (۴) فقیر محمد جهلمی، حدائق الحنفیّه، لکهنو ۱۸۹۱، ص ۴۶۷. (۵) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳، چاپ محمد ایوب قادری، کراچی ۱۹۶۱. (۶) شبلی نعمانی، مقالات شبلی، اعظم گره ۱۹۵۵، ص ۱۱۶ـ۱۲۰. (۷) صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، بوپال ۱۲۹۵/۱۸۷۸، ص ۹۲۷. (۸) عبدالباری، آثارالاول، ص ۲۴. (۹) مولوی عنایت اللّه، تذکره علمای فرنگی محل، لکهنو ۱۹۳۰، ص ۱۳۷ـ۱۴۲. (۱۰) ولی اللّه فرنگی محلّی، الاغصان الاربعه للشجره الطیّبه در احوال علمای فرنگی محل کمالاً و نَسَباً و علماً، نسخه خطی (کتابخانه) ندوه (لکهنو)، گ ۵۰ ـ۵۳. (۱۱) نجم الغنی، اخبارالصنادید، لکهنو ۱۹۱۸. (۱۲) «الندوه»، مجله ندوه العلماء (آوریل ـ ژوئن ۱۹۰۷)؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحرالعلوم لکهنوی»، شماره۵۴۷. |